Het maken van levensboeken

Hoe vertelt een mens over zichzelf als hij of zij niet kan schrijven?

Ik herinner me niet wanneer ik voor het eerst van deze herinneringsboeken hoorde. Maar ik besefte onmiddellijk dat het iets was waarover ik meer te weten moest komen. Deze herinneringsboeken, deze boekwerkjes met ingeplakte foto’s en teksten geschreven door mensen die nauwelijks in staat waren het alfabet te hanteren, konden op vele manieren de belangrijkste documenten van onze tijd blijken te zijn. Wanneer alle onderzoeken, protocollen, financiële afrekeningen, dichtbundels, toneelstukken, computerprogramma’s, wiskundige formules voor het lanceren van ruimterobots, al die dingen die onze levens en onze geschiedenis vormen, zijn vergeten, zullen deze boekjes, deze herinneringen(… …), misschien de belangrijkste documenten van onze tijd zijn.(…) Hoe vertelt een mens over zichzelf als hij of zij niet kan schrijven? Ik zag andere soorten vertellingen voor me. Want herinneringen kunnen geuren zijn of tekeningen, hoeven geen foto’s of teksten te zijn. Welke van onze kenmerken vertellen een ander eigenlijk wie we zijn?Vertellingen bestaan uit woorden. Vroeger werden mondelinge vertellingen van generatie op generatie doorgegeven en in veel gevallen gebeurt dat nog steeds. Maar wie is nog in staat om het verhaal te vertellen wanneer zoveel schakels van de vertelketen verdwijnen? Wat kunnen kinderen vertellen over hun ouders als ze zich die niet herinneren omdat ze te klein waren toen ze stierven?(…)Hoe vertelt een mens die niet kan schrijven zijn verhaal? Wanneer het gesproken woord onmogelijk is geworden? Ineens zag ik het: iedereen kan zijn of haar verhaal vertellen. Woorden maken alles eenvoudiger, ze zijn het beste instrument. Maar woorden kunnen vervangen worden, dacht ik. Het moet mogelijk zijn om ook de vertellingen van de schriftloze mens te onthullen. Met geuren, afdrukken, tekeningen of misschien foto’s (… …) als onderdeel van een vertelling is een gezicht, een glimlach, een lichaam, een mens tegen een muur van een huis of een achtergrond van (…) bomen, even belangrijk.Henning Mankell in: Ik sterf, de herinnering leeft.

Wat is een levensboek?

Een levensboek is een zeer persoonlijk geschiedenisboek, een levensverhaal met foto’s, met opmerkingen, met gedichten, met liederen, met geboortekaartjes, voedselbonnen uit de oorlog, rouw- en trouwkaarten, kortom met informatie over hoe iemand over bepaalde zaken zoals geloven of levensbeschouwing denkt, enzovoort. Een levensboek is een verlengstuk van iemands geheugen.Angelika Koot-Fokkink, in: Levensboeken

Een fotoalbum, een verzamelalbum, autobiografie en poëziealbum in één. Verzameling van dierbare en waardevolle herinneringen, die je helpen terug te blikken op je leven. Als je een levensboek maakt, verzamel je gaandeweg fragmenten uit je leven. Het is alsof je een ketting aan het rijgen bent. Elke keer vind je weer een kraaltje dat je mooi vindt en zo wordt de ketting langzaam maar zeker groter en groter met heel verschillende soorten kraaltjes. Bijvoorbeeld de aankondiging van een feest en een foto van jou op het feest, met daarbij jouw verhaal over het feest. Of een verhaal over iets dat je graag doet, zoals toneelspelen. Of een herinnering aan iets van vroeger.

Iedereen is alleen maar een individu en kan zich eigenlijk ook alleen voor het individuele interesseren. Maar het individu gaat verloren, de herinnering aan het individu verdwijnt. Misschien is het daarom dat het voor de mens belangrijk is de herinnering te behouden en zijn eigen biografie te schrijven.Goethe

Het levensboek vertelt het levensverhaal van één persoon, het is de weergave van iemands persoonlijke geschiedenis, maar dan weergegeven vanuit die persoon en met taal en middelen die voor die persoon karakteristiek zijn. Als de persoon niet kan lezen en/of schrijven, dan kan het verhaal misschien wel verteld, vastgelegd en voorgelezen worden. Als dat ook niet kan, kan het verhaal in overwegend beelden, plaatjes, foto’s en pictogrammen worden weergegeven: een visuele weergave van het levensverhaal (of delen daarvan). Er moet zoveel mogelijk herkenbaarheid zijn voor de hoofdpersoon. Er bestaat ook een computerprogramma voor het maken van een levensboek, daarmee kan een digitaal document worden samengesteld (tekst, foto’s, filmpjes, geluid, ook van de eigen stem die vertelt). In het levensboek wordt de identiteit, de eigenheid van de hoofdpersoon weergegeven: wie ben ik, wat heb ik allemaal meegemaakt? Wie heb ik gekend? Hoe zag ik er vroeger uit en hoe nu? Wat doe ik graag? In het levensboek worden zowel de feiten uit de levensgeschiedenis als de beleving en betekenis daarvan voor de oudere opgetekend. Het is een bonte verzameling verhalen, verhaaltjes en voorvallen, uitspraken, zelfgemaakte tekeningen, gedichten, schilderingen of ander werk, foto’s, geboorte-, trouw- en overlijdensberichten, vakantiekaarten. Met meer of minder toelichting. Niet alleen verhalen en herinneringen van vroeger, maar ook gebeurtenissen van nu en verwachtingen over wat nog komt, krijgen een plaats. Het levensboek onderstreept het unieke van dit levensverhaal, het laat de oudere zien in zijn of haar anders-dan-anderen zijn. Het geheim van iemands leven wordt bewaard.

Waarom zou je een levensboek maken?

Een boek waarmee we met de oudere willen vooruitkijken via de achteruitkijkspiegel.Angelika Koot-Fokkink in: Levensboeken

Omdat het plezierig is om (samen) herinneringen op te halen. / Om herinneringen vast te houden en te bewaren. / Om het verhaal niet te vergeten, zodat het nu en later beschikbaar is. Een uitbreiding, verlengstuk van het geheugen (onthoudboek, het leven gaat zo snel). / Om het verhaal vast te leggen voor anderen. Degenen die na je komen, doorgeven van het verhaal aan een nieuwe generatie. Kinderen, neven, nichten. De vruchten van het leven, de oogst doorgeven. / Om in contact te zijn met je eigen levensgeschiedenis: terugblikken, ordenen van ervaringen, de dingen op een rijtje zetten, de rode draad ontdekken (de zin van het leven), inzicht krijgen en betekenis leren zien, de balans opmaken – uit het verleden leren voor het heden en de toekomst. / Acceptatie, aanname en aanvaarden van het eigen levensverhaal. Het is zoals het is. Verwerken van oude pijn, gebeurtenissen een plek geven in een groter geheel (voor zover wenselijk en mogelijk). / Zelfbevestiging en identiteitsversterking: dit ben ik, met mijn eigen verhaal, ik ben uniek en onvervangbaar. Het eigen levensverhaal vertellen en teruglezen of terugzien bevestigt de eigenheid en identiteit. Je bent iemand met een verhaal, je wordt gehoord en gezien. / In contact zijn met de eigen kwaliteiten, vaardigheden en mogelijkheden: wat kan, wat wil ik nog? In het eigen verhaal op zoek gaan naar krachtbronnen en inspiratiebronnen. De toekomst vormgeven. / Het eigen levensverhaal is een middel tot communicatie. Het biedt gespreksstof over dingen en ervaringen die er toe doen. Het is de opstap naar de dialoog, naar een werkelijke ontmoeting met de ander. Het verhaal kan ook mogelijkheden aanreiken het isolement te doorbreken van alleen-levende ouderen. / Creativiteit: het is leuk om iets te máken, te knippen en plakken, vorm te geven, een mooi boek te maken, en het boek uit te breiden.

Naar het verleden kijken heeft zo ook een zin voor het heden en de toekomst. Het eigen verhaal helpt de toekomst vorm te geven en de vreugde en zin van de laatste levensfase te ontdekken en ervaren.José Franssen in: Van vroeger. Levensverhalen schrijven met ouderen.

Hoe kun je een levensboek gebruiken?

Om herinneringen aan vroeger vast te leggen en op te halen. / Om jezelf aan anderen voor te stellen of kenbaar te maken. / Om je eigen leven in beeld te krijgen als een geheel: wie ben ik, wat heb ik meegemaakt, wie heb ik gekend, wat doe ik graag? / Om te communiceren: met elkaar in gesprek zijn, over vroeger, maar ook over het heden. / Om wensen, dromen, verlangens, behoeften en verwachtingen onder woorden te brengen. / Om zoveel mogelijk zelf de regie te voeren over het eigen leven. / Om actief te zijn met de verbeelding en vormgeving van het eigen levensverhaal.

Betekenis van levensboeken voor anderen

(Hiernaast zie je een foto van mijn moeder met het boek dat ik samen met haar maakte toen ze al een paar jaar wist dat zij de ziekte van Alzheimer had. De andere foto’s zijn gemaakt in de tijd waarin ik op St. Anna levensboeken maakte met ouderen met een verstandelijke handicap. Zie Heb ik zóveel verteld? Zóveel blaadjes? in de literatuur onderaan dit bericht.) Voor verzorgenden en familieleden kan het werken aan een levensboek een manier zijn om samen zinvol de tijd door te brengen en om meer betrokken te zijn bij het leven en de zorg van de persoon. Ook het beter leren kennen van de persoon en zijn of haar persoonlijkheid (wie ís deze persoon?) is belangrijk en des te belangrijker als hij of zij het eigen verhaal niet gemakkelijk kan vertellen. Het bevordert continuïteit in de zorgverlening doordat er aandacht is voor specifieke wensen en gewoontes, unieke behoeften (bijvoorbeeld: wel in bad willen maar niet onder de douche). Door het naar buiten brengen van de verhalen worden bovendien de verhalen van de ouderen met een verstandelijke handicap hoorbaar gemaakt. Verhalen die in veel gevallen niet of nauwelijks gehoord zijn.

Wat kan erin staan?

Teksten, verhalen over vroeger en het eigen leven, verteld door de hoofdpersoon. Foto’s of kopieën van foto’s. Tekeningen en zelfgemaakte dingen (bijvoorbeeld kaarten, uitnodiging voor feest). Foto’s van ander beeldend werk. Kopieën van bijvoorbeeld trouwboekje, geboortekaartje, diploma, belangrijke documenten. Brieven, suikerzakjes, entreebewijzen. Een stamboom, namen en foto’s van familieleden.

Ik bladerde door de boekjes. Ze bevatten geperste bloemen, insecten, onder meer een vlinder waarvan de vleugels glansden door een opvallende blauwe nuance. Iemand had met plakband zandkorrels in het boekje geplakt. Maar er stonden ook krijttekeningen in, getekende poppetjes, landschappen, mensen, alsof de pagina’s oeroude rotsschilderingen bevatten.Ik zag verhalen zonder woorden, zonder foto’s. Er sprak vreugde en duidelijkheid uit deze vertellingen. (…) Henning Mankell in: Ik sterf, de herinnering leeft.

Waarover gaan de verhalen?

Waar je vandaan komt: je familie, geboortestad/dorp/streek / Naaste familieleden, opa’s, oma’s, ouders, broers en zussen, hun partners en kinderen / Wat speciaal is in onze familie: anekdotes, gewoontes / Kindertijd / Schooltijd / Hoe je terecht bent gekomen in St. Anna/ Werkervaringen / Belangrijke mensen in je leven: vrienden, bekenden, verzorgenden, leraren / Wonen (waar ben je geboren, huizen waarin je gewoond hebt, plaatsen waar je woonde, verhuizingen) / Lichaam en ziekte (lichaamszorg, gewoontes, slaapgewoontes, eten waarvan je houdt en eten waarvan je niet houdt, medicijngebruik, ziektes en ziekenhuiservaringen, man, vrouw zijn) / Geloven en levensovertuiging (kerk, gebeurtenissen die met geloven te maken hebben: bijvoorbeeld de eerste heilige communie, bidden, geboorte- feest- en rouwrituelen) / Hobbies (verzamelingen, muziek, bewegen en sport, tv, computer, spelen, dansen,toneel, tekenen, beeldhouwen, dieren, knuffels, enz.) / Feesten (verjaardag, sinterklaas, kerstmis, carnaval, huwelijk) / Kleding/schoenen / Je eigen spullen/je eigen kamer / Vakanties / Mooie herinneringen: hoogtepunten / Vervelende herinneringen: dieptepunten

Wat is herinneren?

Het leuke van herinneringen vind ik dat ze fout zijn, want daardoor is vaak meer te begrijpen dan de bedoeling was.Leo Vroman

Mensen hebben toegang tot hun herinneringen op bewust en op onbewust niveau. Het herinneren kan gestimuleerd worden door het zien van foto’s en beelden uit het verleden, door geuren van vroeger, liedjes en muziek van vroeger, smaken van vroeger: de zintuigen zijn een belangrijke toegangspoort. Het verhaal is altijd een momentopname: wordt verteld vanuit het gevoel en de sfeer van het nu, vanuit de opvattingen van nu, en vanuit het perspectief van nu. Verhalen veranderen, omdat mensen veranderen. Het verhaal van morgen is anders dan het verhaal van vandaag of gisteren. Dat betekent ook, dat de waarheid over het eigen levensverhaal niet bestaat. Iedereen ‘verzint’, construeert het eigen verhaal met de mogelijkheden van het moment, iedereen vervormt en verandert het eigen verhaal voortdurend. Het verhaal is net zo beweeglijk en levend als het leven zelf. Je hoeft ook niet alles te vertellen, je mag dingen verzwijgen, voor je houden. Het verhaal is nooit af. Je kunt nooit alles vertellen. Het is nooit volledig. Zie het levensverhaal als een puzzel, een mozaïek: er zijn allerlei stukjes van het verhaal die je kent, maar je kent ze niet allemaal.

Waar moet je beginnen

Het verhaal kan op elk moment van je leven beginnen. Kies zelf waar je wilt beginnen met je verhaal. Je bent vrij in je keuze. Wat je graag wilt vertellen of verbeelden komt in het boek. De thema’s zijn alleen maar mogelijkheden en hulpmiddelen. Je hoeft niet alles te vertellen, het hoeft niet in de goede volgorde (van geboorte tot nu). Je kunt ook vertellen over gebeurtenissen en ervaringen nu. Je kiest zelf waar je met je verhaal wilt beginnen: bij je lagere schooltijd? Je hobby’s? Je geboorteplaats? Alles kan. Later kunnen de stukjes van de puzzel in elkaar worden gelegd.

Hoe pak je het aan?

Kies een formaat en materialen voor het levensboek. Een klapper met losbladige inlegvellen, insteekhoezen, lekker stevig papier is handig. Maar je kunt ook in plaats van een levensboek een doos maken, waar je van alles in doet. Of een koffertje waarin je dingen verzamelt. Materialen: gekleurd papier, dunner en dikker, kleurpotloden, stiften, inkt, verf, plaksel, schaar: alles om het verhaal te versieren. Foto’s: zoeken in fotoboeken, kopiëren in kleur of zwart-wit. Teksten: handgeschreven of getypt (in de computer, met mooie letters), kan allebei. Aanvullen met: kaarten, post, vakantieherinneringen, aankondigingen, tekeningen, gedichten, liedjes, uitspraken, citaten, anekdotes. Er bestaan ook voorgedrukte levensboeken. Enkele voorbeelden zijn:

Reis door de tijd – gemaakt voor mensen die dementeren. Klapper met kartonnen inlegbladen. ISBN 90-76591-01-6. Uitgegeven (zonder jaartal) door MéMé, Postbus 118, 8260 AC Kampen, tel. 038-333 41 03, www.meme.nl, info@meme.nl

Dit ben ik, een kijkje in mijn leven – gemaakt voor mensen met een verstandelijke handicap, maar zo algemeen dat iedereen het kan gebruiken. Klapper kartonnen inlegbladen en een korte handleiding. ISBN 90-76591-16-4. Uitgegeven (zonder jaartal) door MéMé, Postbus 118, 8260 AC Kampen, tel. 038-333 41 03, www.meme.nl, info@meme.nl

Mijn levensboek – gemaakt voor pleegkinderen. Dikke klapper met stevige inlegbladen rond veel thema’s, samengesteld door Fiet van Beek en Rob van Pagée, met handleiding voor pleegouders en pleegzorgwerkers. ISBN 90-802129-2-x. Uitgegeven in 1996 door Mobiel, Postbus 2781, 3500 GT Utrecht

Levensboek voor mensen met een verstandelijke of communicatieve handicap. Dikke klapper met stevige inlegbladen rond heel veel thema’s, voorzien van pictogrammen, samengesteld door Saskia Voortman en Wilma Scheres. Uitgegeven (zonder jaartal) door Weerklank, Hoogheemraadweg 2, 1069 VM Amsterdam, tel. 020-667 86 78, tc.weerklank@planet.nl

Levensboek van – gemaakt voor mensen met een verstandelijke handicap. Klapper met inlegbladen rond thema’s, met een handleiding voor begeleiders. ISBN 90-5573-104-8. Uitgegeven in 2000 door Uitgeverij DAMON, Postbus 2014, 6020 AA Budel, tel. 0495-499 319, www.damon.nl , info@damon.nl

Levensalbum van – Klapper met inlegbladen rond veel thema’s, samengesteld door Huub Buijssen en Riet Fiddelaers-Jaspers. Algemeen levensboek, met uitgebreide handleiding. Uitgegeven in 2008 door uitgeverij DAMON (bestelnummer 8050), Postbus 2014, 6020 AA Budel, tel. 0495-499 319, www.damon.nl , info@damon.nl

Dit ben ik. Mijn levensverhaal in woord en beeld - boek met illustraties, dat ingevuld kan worden, gemaakt voor mensen met een verstandelijke handicap door: Trudy Beijk-Damen en Mirjam van Delft. ISBN 90-5740-049-9. Uitgegeven in 1999 door Uitgeverij Kavanah, Eemster 2, 7991 PP, Dwingelo.

Mijn memoires – gemaakt voor mensen die met hun eigen levensverhaal aan de slag willen, of met het verhaal van een ander. Dikke klapper met stevige inlegbladen rond thema’s, met vragenlijstjes, gedichten, citaten en tips, samengesteld door Marijke Kasius en Martin van Dam, uitgegeven in 2008 door uitgeverij Temet Nosce, Rozendaal 3, 2801 XS Gouda, tel. 06-25 15 22 91, www.mijnmemoires.nl , marijke@mijnmemoires.nl

Mam, vertel ’s! Omdat je bijzonder bent. Invulboek rond thema’s uit het leven, met vragen, gedichten en citaten. Gemaakt door Elma van Vliet. Uitgegeven bij uitgeverij Het Spectrum, 25ste druk 2008, Utrecht. www.spectrum.nl (er zijn ook variaties op dit boek: Oma, vertel ‘s; Opa, vertel ‘s; Pap vertel ‘s)

Voor wie is het bedoeld?

Iedereen die er wat voor voelt en die er zin in heeft. Je moet wel zin hebben om herinneringen aan vroeger op te halen en te vertellen over je verleden. Een levensboek is heel geschikt voor mensen die (te) weinig contacten hebben met anderen, die geïsoleerd dreigen te raken en voor ouderen van wie het geheugen achteruit gaan (ook dementerende ouderen). Niet geschikt voor ouderen die worstelen met veel spijt- en schuldgevoelens over het voorbije leven. Zij herinneren zich vooral de droevige dingen die gebeurd zijn, zijn soms verbitterd en ze kunnen de positieve momenten in hun verhaal niet benoemen.

Wie kan het maken?

De hoofdpersoon zelf. Samen met familieleden en vrienden. Of samen met vrijwilligers. Of samen met de vaste begeleider of verzorgende. De hoofdpersoon zelf heeft zoveel mogelijk een actieve rol, en als dat niet mogelijk is, wordt hij of zij zoveel mogelijk bij het proces van het maken van het boek betrokken.

Wat is belangrijk bij het maken van een levensboek?

Dat mensen er vrijwillig aan meedoen. / Dat ze er zin in hebben herinneringen op te halen en te vertellen over vroeger. / Dat ze hun eigen levensverhaal willen delen met anderen. / Dat het maken van het boek gebeurt in een sfeer van gezelligheid. / Dat degenen die erbij helpen, veel tijd hebben om te luisteren naar de verhalen en veel geduld hebben als verhalen vaak verteld worden (onthaasten). / Dat de nadruk ligt op het vertellen en delen van positieve herinneringen: de weegschaal moet doorslaan naar de positieve kant. Humor mag. Blijde en verdrietige gebeurtenissen moeten in evenwicht zijn. / Dat het verhaal eigendom is van de verteller. / Dat de hoofdpersoon alleen vertelt wat hij of zij fijn vindt om te vertellen, wat hij of zij kwijt wilt. Niet alles hoeft verteld te worden, je mag dingen voor jezelf houden.

Rol van de begeleider

De begeleider is vooral luisteraar. De aandacht is primair gericht op de oudere, op de verteller, de begeleider is gericht op die éne persoon met zijn of haar verhaal. / De begeleider is dienstbaar, terughoudend en hij of zij vólgt vooral de verteller. Hij/zij treedt niet zelf voortdurend op de voorgrond met eigen verhalen. / De begeleider heeft respect voor (het verhaal van) de ander en bejegent de ander respectvol. / De begeleider bewaakt de privacy van de verteller mee: hij of zij is geen nieuwsgierige journalist die op alles moet doorvragen. Integendeel: in principe wordt er niet doorgevraagd: geen waaromvragen, geen beoordeling van herinneringen in goed en fout, geen interpretatie van verhalen. / Welk soort vragen kan de begeleider wèl stellen? Verdiepende vragen, zintuigenvragen: hoe zag het er uit? Wie zijn deze mensen op de foto? Welke geluiden herinner je je? Wat voelde je? Hoe smaakte het? Inzoomen op details. Ook wie- wat- wanneer- waar- en hoe-vragen kunnen verdiepend zijn: van wie was die hond? Waar woonde je toen? Hoe ging dat precies als je jarig was? Hoe zag je dag eruit in die periode? / De begeleider moet weten dat iedereen zijn eigen waarheid heeft en dat dé waarheid niet bestaat.

Wie mag het lezen?

Dat bepaal je zelf. Misschien mag niet iedereen het boek lezen. Dat moet je dan bekend maken aan de mensen met wie je veel te maken hebt (begeleiders, familieleden).

Maken van een levensboek is een proces

In verschillende stappen vertellen van het verhaal en vormgeven van het boek. Niet teveel informatie en herinnering tegelijk. De hoofdpersoon moet het kunnen bijbenen en volgen. Het maken van het boek zelf is een proces, waaraan de hoofdpersoon veel plezier beleeft. Het boek groeit langzaam en blijft ook groeien. Het is een levend iets. Het is nooit klaar. Het maken van een levensboek is geen doel op zich. Het levensboek en het maken ervan is een hulpmiddel. De zoektocht naar het eigen verhaal is niet gericht op het uiteindelijke product, het verhaal, het levensboek, maar heeft zijn zin in het ermee bezig zijn in het moment, steeds weer opnieuw. Het kunnen vertellen, het luisteren naar wat geschreven is of het lezen van het verhaal, het reflecteren op het verhaal en het vertellen van nieuwe verhalen: daar gaat het om. Het belang van het verhaal zit niet in de uiteindelijke tekst met foto’s in een boek, maar in de weg er naartoe en in het omgaan met en uitbreiden van het boek als het er eenmaal is. De ontmoeting, het gehoord en gezien worden is essentieel. Vertellen is gekoppeld aan hervertellen en meer vertellen. Lezen vraagt om opnieuw lezen of voorlezen, voorgelezen worden. Luisteren vraagt om opnieuw luisteren om nieuwe nuances in het verhaal op te vangen. Schrijven vraagt om herschrijven, aanvullen, veranderen, doorstrepen. Het delen van (belangrijke) ervaringen met iemand anders kan natuurlijk ook heel goed zónder boek.

Al met al heb ik (… …) ongeveer dertig herinneringsboeken doorgelezen. Enkele ervan waren af, enkele waren onderbroken door de dood en zouden nooit méér worden dan onvoltooide vertellingen. Enkele waren geschreven door mensen die op dat moment niet meer leefden, andere boeken hadden een schrijver die nog wel in leven was.Al deze boeken waren verschillend. Sommige waren kort en bondig, magertjes haast. Dat kon aan de stijl liggen, maar ook aan de inhoud. Er waren mensen die bijna niets wisten over hun voorouders. Zij hadden de pagina’s die over ‘mijn familie’ gingen, leeg gelaten. Andere leken ernstig gebukt te gaan onder het gevoel dat ze eigenlijk niets te zeggen hadden. Ze dachten dat hun leven saai was, (… …). Maar ook al waren sommige boekjes dun, toch waren ze stuk voor stuk levendig en uiterst expressief. Alles wat daarin stond, teksten, tekeningen, geperste voorwerpen als bloemen of vlinders – alles ging over leven en dood. (…)Henning Mankell in: Ik sterf, de herinnering leeft.

Meer lezen?

Henning Mankell: Ik sterf, de herinnering leeft. Uit het Zweeds vertaald door Ina Sassen. De Geus, Breda, 2004

Gert Bloemendal, Ronald Geelen, Angélika Koot-Fokkink: Levensboeken; een handleiding voor hulpverleners in de ouderenzorg. ISBN 90-5574-085-3. Uitgeverij Intro, Baarn, 1997.

Hilleken Lucassen: Om nooit meer te vergeten; Een herinneringsboek maken met dementerende mensen. ISBN 978-90-313-5073-5. Uitgeverij Bohn Stafleu Van Loghum, Houten, 2007.

Fiet van Beek, Martin Schuurman: Werken met levensverhalen en levensboeken. ISBN 978-90-313-5170-1. Uitgeverij Bohn Stafleu Van Loghum, Houten, 2007.

José Franssen: Heb ik zóveel verteld? Zóveel blaadjes? Levensverhalen van bewoners en personeel van St. Anna. ISBN 90-76043-85-X. Stichting St. Anna / uitgeverij TIC, Heel / Maastricht, 2005.

Mijn leven in kaart. Met ouderen in gesprek over hun levensverhaal. Themakaarten met vragen, bedoeld om herinneringen op te roepen en gesprekken op gang te brengen. Door Wout Huizing en Thijs Tromp. De handleiding gaat ook in op het maken van levensboeken. Bohn Stafleu van Loghum, Houten, 2007

Mijn leven in fragmenten. Met dementerenden in gesprek over hun leven. Themakaarten met foto’s en vragen, bedoeld om herinneringen op te roepen en gesprekken op gang te brengen. Door Marie-Elise van den Brandt-van Heek en Wout Huizing. Met handleiding, sluit aan bij Mijn leven in kaart. Bohn Stafleu van Loghum, Houten, 2009

José Franssen: Van vroeger. Levensverhalen schrijven met ouderen. Bohn Stafleu Van Loghum, Houten, 1995

José Franssen: Luisteren in je leunstoel, Handboek voorlezen aan ouderen. ISBN 90-313-4134-7. Bohn Stafleu Van Loghum, Houten, 2004

José Franssen: In mijn koffer op zolder. Levensverhalen van ouderen voor ouderen. ISBN 978-90-313-5322-4. uitgeverij Bohn Stafleu Van Loghum, Houten, 2008

Ineke-Regina Uytenbogaardt: Een levensverhaal als houvast. Een bundel met artikelen over het werken met levensverhalen en het werken met levensboeken in een geloofsgemeenschap. ISBN 90-5263-952-3. Uitgeverij Narratio, Gorinchem, 2004.

Werken met een levensboek: ‘Ieder mens is een verhaal, altijd de moeite waard’, over ouderen met versluierde geestkracht/dementie en hun levensboek – klapper met artikelen, informatiemateriaal handleidingen voor het organiseren van gespreksmiddagen en het begeleiden van gespreksbijeenkomsten. Veel informatie. Samengesteld en geschreven door Ineke Regina Uytenboogaardt met medewerking van anderen. Onderdelen hieruit zijn te bestellen bij: Dienstenorganisatie van de protestantse Kerk in Nederland, afdeling brochureverkoop, Postbus 8504, 3503 RM Utrecht, tel. 030-880 1724