Luisteren in je leunstoel - Over voorlezen aan ouderen

PROJECTBESCHRIJVING

In een gezellige, huiskamerachtige sfeer wordt koffie en thee geschonken. Centraal en voor iedereen zichtbaar zit iemand met een boek. Het ziet eruit als een familiebijeenkomst. Er worden verhalen, gedichten en tekstfragmenten voorgelezen. De luisteraars ontspannen zich en verdwijnen voor een moment uit het leven van alledag in de wereld van het woord. Het creëert een gevoel van verbondenheid, zeker wanneer er na het voorlezen in een ongedwongen sfeer nagepraat en verteld kan worden. Het voorlezen leidt op een heel vanzelfsprekende manier naar het delen van ervaringen en naar het vertellen van eigen verhalen. En dat vertellen gaat door, ’s avonds, of de volgende dag in contact met een verzorgende of met een bezoeker.

Voorlezen aan ouderenLuisteren in je leunstoel gaat over voorlezen aan ouderen. Ontspanning, plezier beleven aan een verhaal, genieten van de sfeer, gesprekken en contact met medebewoners, familieleden en verzorgenden, daar gaat het om. Voorlezen kan een middel zijn om met elkaar in gesprek te komen. Het kan helpen het dagelijkse contact met ouderen vorm te geven en het isolement van sommige ouderen te doorbreken. Door verhalen en gedichten voor te lezen, die direct aansluiten bij de leef- en belevingswereld van de ouderen, wordt het gesprek over het eigen levensverhaal gestimuleerd, niet alleen tijdens de voorleesuren, maar ook daarna.Het voorlezen en het gesprek over herinneringen zijn dankbare middelen om de relatie tussen vroeger en nu levendig te houden en daarmee ook de toekomst vorm te geven binnen de (fysieke én mentale) mogelijkheden.Voor dementerende ouderen krijgt dit nog een extra gewicht, omdat voor hen het vroegere leven vaak nog het enige is, waarin ze enige ordening en houvast kunnen vinden. Voorlezen en vertellen kan voor hen meer nog dan voor anderen een identiteitsversterkende werking hebben.

Voorlezen als instrument voor vraag- en belevingsgerichte zorgLuisteren in je leunstoel is opgezet als een project waarin voorlezen ingezet wordt als instrument ter verbetering van de kwaliteit van de zorg. Het voorlezen en het gesprek over het eigen verhaal kunnen zo een belangrijke impuls geven aan belevingsgerichte zorg. Er wordt op individueel niveau belangstelling getoond voor het eigen verhaal en dat bevordert de communicatie. Het vertellen van stukjes uit dat verhaal brengt zowel ouderen als familieleden en verzorgenden op het spoor van gewoontes, levensstijl, wensen en verlangens.In zorgcentra kan het voorlezen, opgenomen in het beleid, een bijdrage leveren aan de kwaliteit van de zorg: het eigen verhaal van de bewoner krijgt een centrale plaats in het zorgplan.Maar ook voor ouderen die thuis wonen, kan voorlezen ontspannend en ondersteunend zijn. Het werven en begeleiden van voorleesvrijwilligers kan in dat geval gebeuren vanuit een welzijnswerkinstelling.

Ervaringen

'Toen onze locatiemanager mij vertelde over het voorlezen als activiteit voor ouderen en hij mij vroeg of dat wat zou kunnen zijn voor onze bewoners, was ik meteen enthousiast. Wij lazen wel de krant voor en af en toe gedichtjes, maar geen verhalen. Ik wilde er wel meer over weten: hoe zoek je teksten, wat vinden bewoners mooi, hoe lees je voor… We konden zo het voorlezen uitbreiden en verdiepen, er bewuster mee omgaan. Toen ik merkte dat de bewoners het fijn vonden om naar de voorleesactiviteiten te komen en dat de medewerkers van de intensieve zorg erg betrokken en geïnteresseerd waren, werd ik steeds enthousiaster. Dat werd nog eens gevoed door de aandacht van de locatiemanager voor de activiteit en zeker ook door het enthousiasme van de voorlezers die we na verloop van tijd hadden. Ook de training, waarin we leerden over het voorlezen als activiteit, prikkelde mij.Ik zie het voorlezen als een onderdeel van het programma dat wij aanbieden aan de ouderen, een aanvulling op wat we al bieden. Met het voorlezen hebben we een aantal mensen bereikt, die voor onze andere activiteiten niet zo te porren zijn, het is iets heel anders dan kienen, handwerken, toneelspelen of zingen. De ouderen komen niet alleen om te luisteren, maar vooral ook om met elkaar te praten.Het is een zingevende activiteit. Daarom zou het ook fijn zijn als ook verzorgenden het belang van voorlezen als activiteit hier in huis inzien: zij kunnen behoeften van bewoners signaleren en in hun dagelijkse contact met de ouderen hebben ze door het voorlezen nieuwe gespreksstof. Het bevordert het welzijn van de mensen.' Activiteitenbegeleidster Zorgcentrum St. Jan Baptist, Swalmen

‘Het is fijn om zo te luisteren,’ zegt een mevrouw, ‘zelf lezen lukt me niet meer.’ ‘De middagen gaan snel voorbij,’ zegt iemand anders. En: ‘Ik vertel erover aan mijn kleinkinderen.’

Ook de verzorgenden zijn enthousiast. ‘Er zijn genoeg activiteiten voor bewoners,’ zegt een van hen. ‘Maar als er geknutseld is, kun je alleen de producten bewonderen en vragen of het lukte de kerststerren precies volgens het patroon te knippen en te plakken. Als er kiezen is, vraag je wie er gewonnen heeft en dat is dat. Maar na de voorleesmiddagen vertellen de bewoners verhalen over hun eigen leven, over appels plukken en jam maken, over het leven op de boerderij vroeger en de dieren die ze hadden, over hun sinterklaasfeest en een recept voor appelbeignets die gebakken werden op Sint Maarten. De gesprekken krijgen daardoor een andere betekenis.’

Voorlezen werkt!Het voorlezen werkt! Dat blijkt uit de enorme belangstelling die er jaar in jaar uit is voor het project en voor het materiaal van het project. Op tal van plaatsen in Nederland en België wordt inmiddels voorgelezen. In veel zorgcentra is het voorlezen vormgegeven vanuit de activiteitenbegeleiding en er zijn nogal wat samenwerkingsprojecten van bibliotheken en zorgcentra. Het voorlezen rolt zo als een steeds groter wordende sneeuwbal door ons land en verder. En dat is precies de bedoeling!Tegelijkertijd is het niet bepaald gemakkelijk om een draagvlak voor het voorlezen te creëren of in stand te houden. Het is een taak voor beroepskrachten, die enthousiast en vasthoudend zijn. In de praktijk van de zorgcentra blijkt het vaak moeilijk de goede voorwaarden voor het voorlezen te organiseren: een rustige plaats waar je niet gestoord wordt, het brengen en halen van ouderen die niet zelfstandig kunnen komen, het inpassen van het voorlezen in het totaal van activiteiten, ook van verzorgenden. Het betrekken van verzorgenden bij het voorlezen stuit dikwijls op de te krappe personele bezetting en het daaruit voortvloeiende gebrek aan tijd. Er moeten voorleesvrijwilligers gezocht worden, die begeleiding en steun nodig hebben van de activiteitenbegeleider en/of bibliothecaris. En ook het vinden van geschiktevoorleesteksten is niet gemakkelijk, een bibliothecaris kan van onschatbare waarde zijn voor de voorlezers, maar die relatie is niet vanzelfsprekend en moet onderhouden worden.

Het project Luisteren in je leunstoelIn het project Luisteren in je leunstoel werden van 1999 tot en met 2004 alle aspecten van het voorlezen aan ouderen onderzocht en in kaart gebracht. In een drietal proefprojecten werd geëxperimenteerd met het voorlezen aan ouderen in zorgcentra en verpleeghuizen en met voorlezen aan thuiswonende ouderen die hulp en ondersteuning nodig hebben. We experimenteerden met het werven van vrijwilligers voor het voorlezen. Verschillende groepen voorlezers, vrijwilligers én beroepskrachten in de ouderenzorg en het bibliotheekwerk, kregen een training. Samenwerking met de bibliotheek bij het zoeken naar en kiezen van voorleesteksten was daarin belangrijk.Het project Luisteren in je leunstoel is ontwikkeld door José Franssen. Verschillende instellingen en organisaties waren nauw betrokken bij de organisatie en vormgeving van het project, o.a. Hogeschool Zuyd, Odyssee, Symbiose Bibliotheekwerk (nu: Cubiss) en medewerkers van alle provinciale bibliotheekcentrales in Nederland, Zorgcentrum Sint Jan Baptist Swalmen, Zorgcentrum Molenhof Maastricht en tal van andere organisaties. Het project is gefinancierd door o.a. het VSB-fonds, Nationaal Fonds Ouderenhulp, Oranjefonds en Nuts Ohra.

Voortgang van projectDe ervaringen die zijn opgedaan in het project, worden op verschillende manieren doorgegeven: via een handboek, via lezingen, en via scholing en training over voorlezen aan ouderen.