Snipperbericht 23

Heden en verleden, altijd nu - Fotoboeken als hulp bij het schrijven van eigen levensverhaal

Het was een nacht die op volle maan volgde. De nacht van Zaterdag 31 januari. Maan en zon zogen het zilte water hoog tegen de kusten van West Europa. Springtij. Maar over dit hoog gestuwde water joeg ook de storm uit het noord-westen, die Zaterdag al de kust van Schotland besprong, breed en langdurig met vlagen van orkaankracht, uitschietend tot snelheden van 150 km per uur. En breed en langdurig dreef hij in de smalle trechter van de Noordzee staag het water uit de westelijke oceaan, tot dit steeg, hoger dan geslachten zich konden herinneren. In: De Ramp, Nationale Uitgave met een voorwoord van de koningin. Vereeniging ter Bevordering van de Belangen van Boekhandels te Amsterdam, Amsterdam, 1953

De Ramp Dit fotoboek, een van de weinige boeken thuis, toen ik klein was, heeft onuitwisbare indruk op mij gemaakt. Ik was nog niet geboren in 1953, maar de foto’s die de gebeurtenissen tijdens die januarinacht in Zeeland weergaven, zijn voor altijd in mijn interne herinneringsboek gegrift. Het land onder water, mensen en kinderen in dekens gewikkeld in bootjes, spoorrails doe naast de dijk in het water waren beland, zandzakken, hardwerkende vrijwilligers en de koningin, het sprak allemaal zeer tot mijn verbeelding. Als ik nu naar de foto’s kijk, zie ik het kleine meisje dat ik was, eindeloos bladerend in het boek met de foto’s, vol verbazing over wat er in de wereld kan gebeuren en gebeurd is. Het leerde mij veel, dit boek en dat eindeloos kijken. Later schreven mensen in mijn schrijfgroepen over de werkelijke gebeurtenissen toen. Ik herinner me Josephine, die zich als 19-jarige studente in Amsterdam onmiddellijk aanmeldde om als vrijwilligster te helpen. Ze schreef er over in haar verhaal Watersnood (Josephine Dubois: Watersnood. In: José Franssen: In mijn koffer op zolder. Levensverhalen van ouderen voor ouderen. Bohn Stafleu Van Loghum, Houten, 2008, bladzijde 124).

Fotograferen om herinneringen te verzamelen Zolang ik werk met groepen, werk ik ook met beelden. Foto’s en plaatjes zijn concreet, ze laten iets zien, ze roepen een herinnering op, ze bewaren een stukje van heden en verleden. Ik heb altijd veel gefotografeerd: alsof ik al voordat ik werkte met levensverhalen een herinneringsarchief wilde aanleggen. Maar ook, omdat het gewoon heel erg leuk is: na een geslaagde uitstap wat foto’s bekijken en met elkaar erover praten. Het had ook altijd een functie. Toen ik (veertig jaar geleden!) in het jongerenwerk actief was, maakte ik foto’s om na het weekendje weg in de Ardennen, bij de foto’s na de kunnen praten over hoe het was: ik wilde met de jongeren goede herinneringen verzamelen in een leven waarin zij nog te weinig goede herinneringen hadden. Toen ik voor mijn dementerende moeder zorgde, fotografeerde ik om de avond na de wandeling met haar de foto’s te bekijken en zo te kunnen terugkijken op een fijne dag samen. O ja, o ja, zei mijn moeder dan, want passief herinnerde zij zich lange tijd veel meer dan actief. Foto’s (ook de foto’s in haar levensboek) hielpen haar vaak weer te weten wie zij was, wat ze gedaan had, en hoe haar leven gegaan was.

Foto’s die herinneringen oproepen Het kunnen eigen foto’s zijn, die ons in ons verleden brengen, natuurlijk, die ook, maar het moet niet! Ook foto’s van anderen kunnen onze herinneringen en fantasie triggeren, oproepen en levendig maken. Ik heb in mijn schrijfgroepen van het begin af aan gewerkt met plaatjes, foto’s uit tijdschriften en met mooie foto’s uit fotoboeken. Soms kocht ik een fotoboek twee keer, één boek haalde ik dan helemaal uit elkaar en de foto’s sealde ik dan, zodat ik een tentoonstelling kon maken in mijn lokaal van beelden, waaruit mensen konden kiezen. Of ik maakte zelf een keuze, als ik rond een bepaald thema wilde werken. Zo bouwde ik fotoverzamelingen op: van bomen, mensen in alle levensfasen, oude mensen in actie, oudere vrouwen, portretten… Er verschijnen tegenwoordig veel fotoboeken met beelden die herinneringen oproepen. De jaren 50- 60- en 70-boeken zijn talrijk, ik zal ze niet allemaal opnoemen, je kunt ze overal vinden. Eén ervan stond nog niet lang geleden met een uitgebreide bespreking in de krant: Het Grote Jaren 60 Boek: ‘Stoeptegelboek met honderden foto’s over talloze onderwerpen die voor ouderen onder ons herkenbaar de jaren 60 oproepen: van nozems tot Kip-caravans.’ (René Kok, Erik Somers en Paul Brood: Het Grote Jaren 60 Boek. WBooks, Zwolle, 2014). Ik heb het boek nog niet gezien, maar dat stoeptegelformaat, en hoofdstukken als Aan het werk, Vrije tijd en sport en Het nieuwe wonen en leven… hoe gewoon de woorden ook zijn, de beelden zullen beslist veel herinneringen wakker maken, ook over alle maatschappelijke veranderingen, onrust en beweging in die tijd. In een recente Trouw was een heel artikel gewijd aan de herdruk van een fotoboek van Ed van der Elsken, waarin foto’s staan, gemaakt tussen 1947 en 1970, inclusief het meisje met het suikerspinkapsel. (Ed van der Elsken: Amsterdam! Oude foto’s – 1947-1970, heruitgave Bas Lubberhuizen, 2014. Het Trouw-artikel was van Joke de Wolff: De oude foto’s van Ed van der Elsken, in de Trouw van 12 juni 2014.)

Reminiscentie-materiaal Foto’s worden natuurlijk ook veel gebruikt om met mensen herinneringen op te halen en levensboeken te maken. Zelf heb ik maar een paar boeken bewaard uit de tijd waarin ik met mijn moeder foto’s keek om te kunnen vertellen over vroeger: En we gaan nog niet naar huis! 100 jaar Nederlanders op vakantie en Hinkeldepinkel, daar komen wij aan! Hoe kinderen speelden. (Hans Pars: En we gaan nog niet naar huis! 100 jaar Nederlanders op vakantie. Scriptum, Schiedam, zonder jaartal. Martine van Rooijen: Hinkeldepinkel, daar komen wij aan! Scriptum, Schiedam, zonder jaartal). De meeste boeken zijn nu in een zorgcentrum: ze zijn geweldig voor het reminiscentiewerk (herinneringen ophalen) met ouderen en dankbare toeleiders naar de verhalen die nog in hen wonen. Ik noem ook de mooie doos met fotokaarten, die speciaal gemaakt zijn om met dementerenden herinneringen te vinden, samengesteld door Marie-Elise van den Brandt-van Heek en Wout Huizing: Mijn leven in fragmenten. Met dementerenden in gesprek over hun leven.(Bohn Stafleu Van Loghum, Houten, 2009).

Holland zonder Haast Ik ga voor mijn kast staan en ik noem een paar fotoboeken die gebleven zijn. Natuurlijk de prachtige serie: Holland zonder Haast, een boekenreeks met foto’s uit archieven van bekende fotografen. Het Maria Austria Instituut (MAI) beheert archieven van Amsterdamse fotografen, heeft millioenen beelden, verdeeld over verschillende collecties en thema’s, organiseert exposities, en heeft mooie fotoboeken uitgegeven. Zie www.maibeeldbank.nl De eerste vier delen van de boekenserie staan in mijn kast:

Holland zonder Haast. Foto’s van Henk Jonker met een inleiding van Jessica Voeten. Voetnoot, Amsterdam, 1998

Holland zonder Haast. Foto’s van Ad Windig met een inleiding van Nelleke Noordervliet. Voetnoot, Amsterdam, 2000

Holland zonder Haast. Foto’s van Sem Presser met een inleiding van Michaël Zeeman. Voetnoot, Amsterdam, 2001

Holland zonder Haast. Foto’s van Maria Austria met een inleiding van Judith Herzberg. Voetnoot, Amsterdam, 2001

Later zijn er nog drie delen verschenen met foto’s van Carel Blazer (inleiding Jan Brokken), Emmy Andriesse (inleiding Helga Ruebsamen) en Kees Scherer (inleiding Jessica Voeten).

Vergeet me niet

Over foto’s en herinneringen, foto-schilderijen (foto’s met iets extra’s, bijvoorbeeld een haarlok, borduurwerkje of zakdoekje) gaat een boeiend boek dat ik heb gekocht naar aanleiding van een tentoonstelling in het Van Goghmuseum in 2004: Vergeet me niet. Het is een Engels boek van Geoffrey Batchen: Forget me not. Photography & Remembrance. (Van Gogh Museum/Princeton Architectural Press, Amsterdam/New York, 2004) Alleen dit boek al kan aanleiding zijn om een cursus foto-schilderijen op te zetten met oude foto’s, kleine voorwerpen, geschreven portretten en eigen herinneringen. Drieluiken met beelden van vroeger, nu en later. Oude of nieuwe portretfoto’s ‘bewerken’, overschilderen, beplakken met bloemen, omringen met plukjes haar, portetten op oude plankjes van geliefde meubels plakken… souvenirs van en met herinneringen. Als ik het boek weer inkijk, spetteren de ideeën al weer rond.

Heden en verleden, altijd nu Een ander inspirerend kijkboek maakte René Louman, die op een heel bijzondere wijze foto’s maakte van vijftig ouderen, die hij met behulp van fotobewerking samenvoegde met foto’s van diezelfde ouderen van vroeger. Twee tijdsbeelden in één, met een contrast in kleur: de oude foto in zwart-wit, de nieuwe kleurrijke foto daarin. Wonderlijk mooie portretten zijn het van de bewoners van Centrum van Ouderen Flesseman, gemaakt door de receptionist en fotograaf van het huis: René Louman: Heden en verleden Altijd nu. Voetnoot, Amsterdam, 2009

En tenslotte nog een paar boeken, waarin foto’s belangrijk zijn:

Van Johan de Vos: De allermooiste foto van de wereld.(Jan Mets/ Van Halewyck, Amsterdam/Leuven, 1999). Een paar duizend mensen stuurden hun allermooiste foto naar de Volkskrant en de allermooiste van de allermooiste foto’s werden in 100 afleveringen in de krant geplaatst met een kleine beschrijving van de eigenaar van de foto en een omschrijving van de auteur. Geen verklaring of beoordeling, maar een beschrijving van wat je ziet. Ontroerend, leerzaam, grappig, uit het leven gegrepen. Mooie oefening!

Van Anny Duperey: Schaduw en stilte. (Met foto’s van Lucien Legras. Uit het Frans vertaald door Théo Buckinx. De Geus, Breda, 2004). Lucien Legras was de vader van de schrijfster, pas als ze veertig wordt heeft ze de moed om zijn foto’s te bekijken in de hoop, dat ze zich iets herinnert van het leven met haar ouders, die ze verliest als ze acht jaar oud is. Het verhaal is aangrijpend, de foto’s zijn prachtig.

Van Margriet Luyten: Levenswerk/Life’s Work(Pels & Kemper, ’s Hertogenbosch, 2013). Stille portretten van negen kunstenaars op hoge leeftijd, dubbelportetten met een vroege en een recente foto van de kunstenaar. Ook hier weer het contrast en het aanvullende van vroeger en nu. Het boek hoort bij een video, waarop gefilmde opnames te zien zijn van de portretten plus opnames van de kunstenaars waarbij deze recht in de lens kijken, minutenlang. Een film met veel ruimte voor het woordenloze. Ze worden kort gefilmd terwijl ze aan het werk zijn of in hun atelier zitten, ze doen korte uitspraken over hun leven en hun werk. Het boek kan ook los van de film gezien worden, maar ik moet eerlijk bekennen dat het zien van de film indruk op mij maakte, rond de laatste jaarwisseling in Museum De Pont in Tilburg.

Grappig vind ik Good Luck, Betty en Pierre Vincent van Christine Otten en Erik Kessels. (Uitgegeven door de Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek, ter gelegenheid van de Boekenweek in 2011) De auteurs maakten een verhaal bij gevonden foto’s, die op een grappige manier in het verhaal getoond worden. Zo zou je rond de foto’s van je voorouders, of met foto’s van anderen verhalen kunnen componeren. Of je eigen verhaal wat aanvullen, uitbreiden, veranderen, zodat je een verhaal schrijft tussen je levensverhaal en fictie in.

En dan eindig ik dit bericht met een van de boeken die ik in het begin noemde, een boek met schitterende foto’s over geboorte en kindertijd, inwijding en adolescentie, huwelijk en volwassenheid, dood en nagedachtenis. De foto’s, verpakt in een veilige plastic jas, hebben vaak dienst gedaan in levensverhalencursussen. Het boek is gemaakt door David Cohen, heeft een inleiding van Gabriel García Marquez en een nawoord van Peter Matthiessen: De cirkel van het leven. Menselijke rituelen uit de hele wereld. (Kosmos, Utrecht/Antwerpen, 1992). Het boek begint met de volgende tekst, ik neem deze over:

Uit het leven ontstaat de dood, / en uit de dood het leven, / Uit de jeugd de ouderdom, / en uit de ouderdom de jeugd, / Uit het waken de slaap, / en uit de slaap het waken, / De stroom van schepping en ontbinding / staat nooit stil. Heraclitus

José Franssen (24-6-2014)